Dom lalki (Nora)

Tło epoki (Norwegia)

Trudna sytuacja Norwegii w 1814 roku. Kończy się woja Szwecji z Danią. Norwegia została połączona ze Szwecją unią personalną. Potem otrzymała odrębną konstytucję i niezależność polityczną. W kraju jako język literacki uważano język duński, norweski uważano za dialekt.

HENRYK IBSEN ( 1828-1906)

Ojciec był zamożnym kupcem, ale nagle zbankrutował. W wielu 15 lat musiał zarabiać jako pomocnik aptekarza. Marzył o studiach medycznych, nocami przygotowywał się do matury, pisał wiersze satyryczne, ukończył tragedię Katylina, której jednak nie chciano wystawiać. Miał nieślubne dziecko ze służącą. Zdał maturę i dostał się na studia. Przerwał je, doszedł do wniosku, że jedynym jego powołaniem jest literatura, doprowadził do wystawienia swej jednoaktówki Grób wojowników. Biedny i uwrażliwiony na sprawy społeczne, brał udział w zebraniach robotniczych, pisał satyry polityczne. Walczył o reformę norweskiego dramatu i teatru. Przeniósł się do teatru w Bergen, który zaproponował mu stanowisko reżysera, autora dramatycznego i kierownika literackiego. Przyznano mu tez stypendium, umożliwiając wyjazd do Danii – miał tam pogłębiać wiedzę o teatrze. W 1857 roku został dyrektorem artystycznym Christiania Norske Theater. Poślubił Suzannę Thoresen, córkę pastora, która do końca życia była podporą psychiczną pisarza. Ibsen często miał załamania nerwowe i kłopoty finansowe.  Nadano mu order Wazów (Dania) i order św. Olafa (Norwegia). Po dziesięciu latach nieobecności, odwiedził ojczyznę (1874). Z Drezna przenosi się do Monachium, które jest ośrodkiem artystycznego i kulturalnego życia w Niemczech. Niemieckie inscenizacje jego sztuk utorowały mu drogę do szerszego grona odbiorców. Surowo oceniał społeczeństwo, które cechowało zakłamanie i fałszywa moralność (Dom lalki). Wywoływał więc żywe reakcje, lecz nie dał się ani zastraszyć, ani zniechęcić. Choroba uniemożliwiła mu pracę literacką. Umarł w 1906 roku. 

Ibsena nazywano sumieniem Europy.

·         Katylina

·         Grób Hunów

·         Pani zamku Ostrot

·         Rycerze Północy

·         Pretendenci do tronu

·         Cesarz i Galijejczyk

·         Podpory społeczeństwa

·         Dom lalki

·         Dziak kaczka

·         Upiory

·         Gdy się zbudzimy spośród zmarłych

Cechy dramatów Ibsena:

§  przejrzysta, logiczna fabuła;

§  wyraziste postaci sceniczne;

§  wykorzystanie dekoracji i kostiumów, rekwizytów;

§  ładunek ideowy

§  pozornie mocno osadzone w konkretnej rzeczywistości, wypełnione detalami, realistyczne, sztuki Ibsena maja drugi wymiar; ta druga warstwa stanowi o ich niepowtarzalności;

§  Ibsen stworzył nowy wariant DRAMATU ANALITYCZNEGO. Wymyśla na własny użytek historię głównych postaci zmierzającą do jakiegoś punktu kulminacyjnego i rozpoczyna akcję sceniczna na krótko przed tą kulminacją;

§  zręczne dialogi, pełne aluzji, odsłaniają przeszłość, która zaważy na losach bohaterów;

§  retrospekcja – aluzją; autor dzięki tak pomyślanej retrospekcji nie rozwleka utworu, koncentruje się na punkcie zwrotnym i na końcowej fazie.

§  zakończenie ma siłę eksplozji; zaskakujące, pozostawiające pole do domysłów;

§  jedna główna sprawa, jedna linia fabuły – rozwija się z żelazną logiką;

§  jednolity poważny ton, nie urozmaicony zabawnymi epizodami;

§  ograniczenie ilości postaci dramatu – do pięciu;

§  język zwięzły, treściowo nośny.

Ibsen wielokrotnie podkreślał swoja niezależność od czyichkolwiek wpływów. Nie wzorował się na formie dramatycznej Dumas, nigdy nie czytał Szekspira, Goethego, Schillera, Kleista. Domowa bibliotek Ibsena zawierała tylko powieści trywialne i kryminały

Trzy epoki w twórczości Ibsena.

1. wczesna „romantyczna”

2. realistyczna

3. późna, „symboliczna”

Dom lalki (Nora)

REALISTYCZNY DRAMAT WSPÓŁCZESNY/ DRAMAT PROBLEMOWY:

1. Czyni z problemów społecznych przedmiot debaty.

2. Ma charakter społeczno-krytyczny.

3. Akcja rozgrywa się w otoczeniu współczesnym.

4. Podmiotem są zwykli ludzie w zwyczajnych sytuacjach.

Geneza

Inspiracją do napisania sztuki było wystąpienie pisarza w Towarzystwie Skandynawskim w Rzymie wiosną 1879 roku. Chciał, by na stanowiska sekretarza i bibliotekarz Towarzystwa kandydować mogły kobiety. wyśmiano go. Urażony Ibsen postanowił walczyć o sprawę kobiet na gruncie, na którym miał pełną swobodę działania.

Ibsen znał tzw. sprawę Laury Kieler, która odegrała pewną rolę przy budowaniu konfliktów dramatycznych w sztuce. Będąc w poważnych kłopotach finansowych, sfałszowała on podpis na wekslu potem naraziła się na gniew męża. Mąż zażądał rozwodu, zabrano jej dzieci, zaś napięcie nerwowe skończyło się zamknięciem w szpitalu psychiatrycznym.

Książka odniosła spektakularny sukces. Dom lalki stał się przedmiotem intensywnej debaty zarówno na forum publicznym, jak i prywatnym. Znaczna część publiczności dostrzegła tylko bulwersujące zakończenie sztuki – główna bohaterka, żona i matka trójki dzieci, opuszcza ”bez powodu” dom i rodzinę, porzuca ognisko domowe.

Potem Ibsen niechętnie zgodził się na dopisanie kilku kwestii tak, że sztuka skończyła się pojednaniem małżonków, w imię dobra dzieci. W nowej wersji Nora nie opuszcza domu. Zamiast tego Helmer zmusza ją do podejścia do drzwi pokoju dziecinnego, rodzice zamieniają kilka zdań, Nora osuwa się na podłogę i kurtyna opada. Nowe zakończenie, nazwane przez Ibsena barbarzyńskim rozbojem na sztuce nie utrzymało się. Ibsen przecież całą sztukę pisał dla pierwotnego zakończenia i odejścia bohaterki.

Budowa:

Trzy akty

Czas trwania sztuki – dwa dni.

Sceneria- pokój bawialny w mieszkaniu, pary głównych bohaterów w stolicy Norwegii

5 postaci

Problematyka:

Nora stała się wyrazem dążeń do wyzwolenia spod uświęconej wielowiekowa tradycją władzy mężowskiej.

Sufrażystki uznały Dom lalki  za sztandarowy utwór swego ruchu o prawa kobiety- jest utworem upominającym się o prawa kobiety.

Nora – imię symboliczne, wyraża określoną postawę życiową i kierunek działania. Tu istotny jest przełom w świadomości bohaterki. Przeobrażenie się z „lalki” w pełnowartościowego człowieka. Niezgoda na życie w atmosferze kompromisu moralnego.

W końcowej scenie Nora dokonuje rozrachunku ze swoim dotychczasowym życiem. Odchodzi by wrócić do domu, w którym się urodziła i pracować. Nikt tu nie ponosi winy. Helmer ma wiele zalet jako człowiek i mąż, a Nora nie jest bez wad, dopuściła się wykroczenia i musi nauczyć się przestrzegać norm społecznych.

Krystyna prezentuje idee Ibsena:

– wyznać prawdę;

– związek partnerski;

– idea pracy.

Doktor Rank – wnosi element naturalistyczny. Człowiek obciążony dziedzicznie, dotknięty chorobą, która swe źródło ma w hulaszczym życiu ojca, skazany na powolne umieranie. Nora przy nim może być sobą. On jest nią zainteresowany, jej problemami. Połączenie Helmera i Ranka dałoby Norze szczęście małżeńskie.

Rank odchodzi w kulminacyjnym punkcie jej zmartwień: czarny krzyżyk na jego wizytówce wysłany do niej – umówiony znak końca. Odejście Ranka – zachwianie równowagi domu Nory, teraz jest to tylko „dom lalki”, wpływa to na jej decyzję.

STRESZCZENIE

Nora Helmer wydaje się być szczęśliwą żoną Torvalda – prawnika, który ma właśnie objąć stanowisko  dyrektora Banku Akcyjnego. Para ma trójkę małych dzieci. Harmonia rodzinna ukazana na początku ma kruche podstawy. Nora ukrywa pewną tajemnicę. Od wielu lat prowadzi podwójna egzystencję – dla najbliższych jest wesołą, trochę lekkomyślną trzpiotkę, lecz po kryjomu ciężko pracuje, by zarobić trochę pieniędzy (głównie przepisywaniem). Musi spłacić dług, który zaciągnęła w pierwszym roku małżeństwa w tajemnicy przed mężem, by umożliwić ciężko choremu wówczas Helmerowi (mężowi), kosztowną kurację w bardziej południowym klimacie... Pożyczyła potrzebna sumę od adwokata – Krogstada, który studiował razem z Torvaldem. Zażądał on poręczenia weksla przez ojca Nory. Ojciec był umierający, Nora sfałszowała jego podpis. Nie uważa, że zrobiła coś złego, jest z siebie dumna. Od tamtej pory przeznaczała oszczędności z domowego budżetu na spłatę pożyczki i odsetek. Podejmowała się również drobnych prac, by samodzielnie zarobić dodatkowe pieniądze. Odmawiała sobie bardzo wielu rzeczy, na które mąż dawał jej pieniądze, byle móc punktualnie spłacić kolejne raty długu z procentami.

Nora zastanawia się, czy nie poprosić o pieniądze doktora Ranka, starego przyjaciela rodziny. Kiedy jednak ten wyznaje jej miłość, Nora nie odważa się wystosować do niego swej prośby.

Na początku sztuki dawna przyjaciółka Nory – Pani Linde – przyjeżdża do miasta, by szukać pracy. Nora przekonuje Torvalda, by ten załatwił jej posadę w banku. Oznacza to jednak, że swe stanowisko traci Krogstad,  który w desperacji udaje się do Nory i prosi ją o protekcję. Krogstad od początku wie, że data śmierci ojca Nory jest wcześniejsza niż data złożenia podpisu na wekslu i grozi, że wyjawi jej tajemnicę Helmerowi.

Nie udało się to Norze – Helmer chce zwolnić Krogstada. Ten wysyła list i wyjawia tajemnicę Nory. Nora nie wie co robić, lecz jest przekonana, że jeżeli Torvald dowie się o wszystkim, to dzięki swej miłości do niej poświęci się i weźmie pełną odpowiedzialność za to, co zrobiła.

Helmer po przeczytaniu listu znajduje jedynie słowa gniewu  i oburzenia. Reaguje wściekłością i zawziętością, nie ma najmniejszego zamiaru przyjąć odpowiedzialności za fałszerstwo. Wyrzuca żonie, ze przez lata go okłamywała, że dopuściła się przestępstwa, oddającego go w moc człowieka bez skrupułów i który nie zawaha się przed wywołaniem skandalu. Boi się, ze informacje o fałszerstwie żony zaważą na jego reputacji. Ze względu na opinię otoczenia pozwoli mieszkać Norze w domu, lecz nie odbierze jej prawo do wychowywania dzieci. Nie zrozumiał intencji Nory.

Pani Linde, która w przeszłości miała romans z Krogstadem, przekonuje go do zmiany zdania i wycofania pogróżek. Krogstad żeni się i odsyła fatalny rewers. Pisze, że rezygnuje z jakichkolwiek kroków przeciw Helmerom. Wtedy mąż przebacza Norze. Rozumie bowiem, że postąpiła lekkomyślnie z miłości do niego. Nie musi się już obawiać skandalu.

Nora zamiast „docenić” wspaniałomyślny gest i wielkoduszność męża, zamiast z wdzięcznością przyjąć jego przebaczenie, zaczyna z nim poważną rozmowę o ich małżeństwie, zaczyna rozumieć, że jej małżeństwo nie było takie, jak myślała. Podejmuje decyzję, że jej najważniejszym i jedynym zadaniem zmierzyć się ze światem samotnie, by się właściwie „wychować”. Oznajmia, że opuszcza dom.